Op 1 juli 2000 is het in Doel D-dag. Enkele 'samenzweerders', onder wie Johan De Vriendt, vestigen zich 'tegen wil en dank' in de lege jongensschool van het dorp dat moet verdwijnen voor de uitbreiding van de Antwerpse haven. 's Avonds schrijft hij bij kaarslicht de basis voor de autobiografie Heimweeën .

Johan De Vriendt groeide op in het Waasland en ervaarde al snel dat hij nergens bij hoorde, 'niet in een dorpse buurt, niet in een stadswijk'. Hij wilde zoeken naar plaatsen waar 'lokale kleuren, geuren en smaken van een over de eeuwen heen gegroeide natuur en cultuur samen worden gekoesterd.' Wie dat in de weg zou staan, zou stuiten op zijn verzet, dat vorm krijgt via jeugdbewegingen en andere politiek-ecologische groeperingen.

Dat verzet wordt concreet wanneer hij zich vestigt in Doel en mee ijvert voor het behoud van het dorp en het eeuwenoude polderlandschap die door de uitbreiding van de Antwerpse haven bedreigd worden. Zes jaar zal hij er blijven, tot ook hij niet anders kan dan verhuizen. Want hoewel de buitenwereld het leven idealiseert van het bonte gezelschap dat zich in Doel heeft gevestigd, is niet alles er rust en vrede. Er zijn 'valse' krakers die huizen leegroven, en steeds vaker staan er hulpeloze asielzoekers of Roma voor de deur en wordt de sfeer grimmig.

Sentimentaliteit

De Vriendt vertelt over de hoogtes en laagtes met een grote betrokkenheid die nergens vals romantisch wordt omdat hij ook de woede en soms de wanhoop durft te benoemen. De beste hoofdstukken uit Heimweeën zijn die waarin hij de sterke emotie die heimwee heet onderzoekt. Vaak rust er een taboe op heimwee omdat het gevoel geassocieerd wordt met zwakte of sentimentaliteit. Het kan een ziekte worden wanneer mensen te lang hun geboortegrond hebben moeten missen. Je voelt je op drift, wat gepaard gaat met frustratie, rusteloosheid en zelfs geestelijke instabiliteit.

De Vriendt verwijst naar onderzoeken waaruit blijkt dat migranten zich nog lang ontheemd voelen nadat ze zich in een ander land gesetteld hebben. Heimwee kan zelfs een trauma worden dat lijkt op liefdesverdriet.

Ooit las De Vriendt Afscheid van Matjora van de Russische auteur Valentin Raspoetin, een roman uit 1980 waarin een Siberisch dorp moet verdwijnen voor een waterkrachtcentrale. Veel hoofdstukken in Heimweeën worden voorafgegaan door een citaat uit dat boek. Via Raspoetin stelt De Vriendt cruciale vragen: 'Waarom doen jullie zo? Is deze aarde soms van jullie alleen?' Er zal rekenschap afgelegd moeten worden.

De Vriendt doet dat in Heimweeën soms wat breedsprakerig, maar wel met open vizier.

 

Ertsberg, 384 blz., € 29,50.

Verberg tekst

In 'Heimweeën' legt Johan De Vriendt uit waarom hij al twintig jaar voor het polderdorp Doel vecht: wie het afbreekt, sloopt daarmee niet alleen de geschiedenis, maar ook de mensen die er wonen. De gedachte dat iedereen zich zomaar moet kunnen verplaatsen in onze hedendaagse, bij uitstek mobiele wereld, vindt De Vriendt kwalijk. Heimwee is voor hem geen zwakte, maar maakt je net een authentieker en meer geworteld mens; erfgoed is geen kostenpost, maar een mensenrecht. Een samenleving zou in harmonie moeten leven met wat haar is nagelaten in plaats van het weg te stoppen in reservaten als Bokrijk, waar 'ontzielde huizen' worden opgepoetst 'als graven'. De Vriendt weeft de genres en vormen vrij door elkaar: volkse verhalen uit Doel, liedjes en gedichten, technische casestudy's en breed opgevatte, soms wollige bespiegelingen over heimwee en geworteld zijn. Daardoor verliest het boek soms zijn focus, maar de inhoud is stevig gestut en overstijgt de makkelijke nostalgie. Het maakt de kans groot dat ook u iets waardevols vindt in dit betoog voor 'een wereld waar lokale kleuren, geuren en smaken van een over de eeuwen heen gegroeide natuur en cultuur samen worden gekoesterd'. 

Verberg tekst

We moeten niet alleen de natuur herstellen, schrijft Johan De Vriendt, vertrekkende vanuit zijn ervaringen in polderdorp Doel, maar ook onze relatie met die natuur.

‘Sommigen noemen Doel een spookdorp. Ik noem het een misdaad’, schrijft Johan De Vriendt in Heimweeën. Geboren in Sint-Niklaas en opgroeiend in Tielrode zette De Vriendt eind jaren zeventig zijn eerste stappen in het door de haven van Antwerpen bedreigde polderdorp. Hij zat in het eerste middelbaar en tussen een bezoek aan de kerncentrale en een wandeling in het Verdronken Land van Saeftinghe werd daar even halt gehouden. In 2000 kraakte hij er de toen al acht jaar leeg staande jongensschool en maakte er het gemeenschapscentrum De Doolen van. Zes jaar later verhuisde hij na een relatiebreuk naar het nabije De Klinge en sloeg de heimwee toe, een gevoel dat hij zich nog herinnerde: toen zijn ouders uit elkaar gingen en Tielrode, met zijn grote tuin, zwoele zomergeuren en rijpe kersen, ingeruild werd voor een kleine stadswoning knaagde het ook al aan zijn ziel.

Heimweeën is een intrigerende en bijzonder geslaagde combinatie van het persoonlijke verhaal van De Vriendt (die aan de wieg stond van de erfgoedgemeenschap Doel en Polder) met de geschiedenis van Doel, van de Noormannen en de moedwillige verwaarlozing van de voorbije halve eeuw tot vorig jaar, toen de weinige resterende bewoners te horen kregen dat het dorp toch niet zou verdwijnen. Het is ook een uitvoerig essay over heimwee en wat het met een mens doet en een pleidooi voor een visie op natuurrestauratie waarin erfgoed en de mens, ook in de gedaante van de landbouwer, elkaar ontmoeten. Of zoals De Vriendt een lokale boer citeert: ‘Ik voel me verbonden met dit gebied en het beheren ervan is een middel tegen ontworteling.’

Heimwee is dodelijk toont De Vriendt. De negentiende-eeuwse Californische goudzoekers verloren er hun verstand door en in 1839 stierven er op een paar weken tijd 39 Franse militairen aan. Ook Hendrik Conscience, die zich na de Belgische onafhankelijkheid enthousiast had aangediend om tegen de Nederlanders te strijden, kreeg te maken met wat hij beschreef als ‘de schrikkelyke en meest altyd doodelyke kwael’. Heimwee is geen teken van psychische zwakte, aldus De Vriendt, maar een volstrekt normaal deel van het authentieke leven, dat in onze wereld waar migratie eerder regel dan uitzondering is, te weinig erkenning krijgt.

Op zijn achttiende las De Vriendt Valentin Raspoetins roman Afscheid van Matjora (1976), waarin een dorp centraal staat dat moet verdwijnen omdat de Sovjet-Unie er een waterkrachtcentrale wil bouwen. Het boek zou zijn leven veranderen, bekent hij, en hij citeert er dan ook vrijelijk uit. Raspoetin hield een pleidooi dat wars van enige linkse of rechtse ideologie de in harmonie met zijn omgeving levende mens vooropstelde. En zo ziet De Vriendt ook de toekomst van Doel, dat gelukkig ver van Bokrijk ligt, zoals hij schrijft.

****

Ertsberg, 352 blz., € 29,50.

Verberg tekst

Een persoonlijk getinte verkenning van de betekenis van heimwee. Zijn jeugd beleeft Johan De Vriendt in een landelijke idylle. Het abrupte verlies van zijn thuis doet hem zijn eerste heimwee ervaren. In dit boek onderzoekt De Vriendt wat het is om een geliefde plek te verliezen. Via verhalen en beschouwingen reikt hij een visie aan op mens en omgeving, met als doel om van onze leefomgeving weer een plek te maken die ziel en lichaam voedt. In fraaie taal en licht poëtisch geschreven. Voor de meer geoefende lezer. Johan De Vriendt (1967) is een Vlaams auteur. Hij groeide op aan de Schelde en kreeg daar oog voor erfgoed en landschap. In 2006 richtte hij de Erfgoedgemeenschap Doel & Polder op. In 2022 onderhandelde hij mee voor het behoud van de streek.